Προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας με έργα περιβαλλοντικής αναβάθμισης σε όλη τη χώρα

Του Θοδωρή Καραουλάνη (euractiv.gr)

Το ότι η χώρα μας έχει ένα εξαίσιο περιβάλλον είναι γνωστό στους περισσότερους Έλληνες και σε αρκετούς από τους επισκέπτες της χώρας, οι οποίοι την προτιμούν πολλές φορές για τη φυσική ομορφιά της. Ταυτόχρονα όμως η χώρα πάσχει στα θέματα αποτελεσματικής προστασίας του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας, δηλαδή των ειδών της χλωρίδας και της πανίδας που φιλοξενεί. Όλα αυτά φαίνεται ότι αλλάζουν, καθώς ήδη έχουν αφιερωθεί τεράστιοι πόροι από την Πολιτική Συνοχής της ΕΕ (και όχι μόνο), ενώ τα επόμενα χρόνια η κυβέρνηση φαίνεται ότι σχεδιάζει ένα πρωτόγνωρο στα χρονικά σχέδιο με χρηματοδότηση από εθνικούς πόρους για να κάνει πιο «πράσινη» την Ελλάδα και με καλύτερη προστασία τον φυσικό μας πλούτο.

Αυτό που δεν είναι ευρύτερα γνωστό είναι πως η Ελλάδα έχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά της επικράτειας της υπό καθεστώς προστασίας. Περίπου το 1/3 χώρας είναι προστατευόμενη περιοχή του δικτύου Natura (ή/και περιοχή  Ramsar) ενώ με βάση τα στοιχεία των δασικών χαρτών που έχουν αναρτηθεί μέχρι τώρα προκύπτει ότι στο 60% σχεδόν της επικράτειας υπάρχει αποτελεί δασική έκταση, με δασοκάλυψη ή θαμνοκάλυψη, και προστατεύεται από τη δασική νομοθεσία. Το αντίστοιχο ποσοστό προστασίας σε περιοχές Natura ποικίλει ανάμεσα στα κράτη μέλη της ΕΕ αλλά σε ευρωπαϊκό επίπεδο δεν ξεπερνά το 20% και ήδη η ΕΕ έχει θέσει ως στόχο για τα επόμενα χρόνια οι περιοχές natura να ξεπεράσουν το 30% της έκτασης της ΕΕ. 

Ωστόσο, παρά τα καλά στατιστικά, η χώρα μας πάσχει σε μηχανισμούς προστασίας και ελέγχου, όχι μόνο γενικά αλλά και ειδικά στο κομμάτι της βιοποικιλότητας και των περιοχών Natura 2000. Το αποτέλεσμα είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις η χώρα διασύρεται διεθνώς από εικόνες ντροπής, για παράδειγμα με  νεκρά ψάρια στην λίμνη Κορώνεια, λόφους σκουπιδιών στη Νήσο Χρυσή, νεκρά υδρόβια πουλιά στην λίμνη Κάρλα,  αυθαίρετα στη Ζάκυνθο σε περιοχές προστασίας της θαλάσσιας χελώνας κλπ.  Λίγες είναι οι σιτορίες επιτυχίας που έχει να επιδείξει, όπως η προστασία της χελώνας caretta – caretta, της φώκιας Monachus – Monachus, ορισμένων πτηνών κλπ. 

Επιπλέον, η χώρα εγκαλείται πολύ συχνά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Συμβούλιο της Ευρώπης για διάφορες περιβαλλοντικές παραβάσεις σε προστατευόμενες περιοχές (λ.χ. Ζάκυνθος, Κυπαρισσιακός Κόλπος, Λίμνη Παμβώτιδα κλπ). Ακόμη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσέφυγε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για να καταδικάσει τη χώρα μας επειδή δεν έχει ακόμη θεσπίσει το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο (Προεδρικά Διατάγματα) για την προστασία όλων των περιοχών Natura που θα ενσωματώνουν τα αντίστοιχα συμπεράσματα των ειδικών Σχέδίων για την προστασία των ειδών που απαιτούνται για κάθε περιοχή – τα οποία ήδη μας λείπουν. Η Ελλάδα, όντως με μεγάλη καθυστέρηση, ετοιμάζει αυτά τα σχέδια, με κοινοτική χρηματοδότηση, αυτήν την περίοδο, ενώ με πόρους της Πολιτικής Συνοχής από το προηγούμενο ΕΣΠΑ κατέγραψε για πρώτη φορά συστηματικά και σε όλη τη χώρα την κατάσταση των ειδών της χλωρίδας και της πανίδας, ανά προστατευτέο είδος σε κάθε περιοχή.

Σύμφωνα με μελέτη της ΔιαΝΕΟσις, του 2017, τα εκτιμώμενα οφέλη για την εθνική οικονομία μόνο από δαπάνες  των επισκεπτών - υπό ένα ρεαλιστικό σενάριο φιλικής περιβαλλοντικά αξιοποίησης μόλις του 40% των περιοχών Natura 2000 της χώρας, που είναι επισκέψιμο, σημαντικό και ενδιαφέρον για τους πολίτες - ανέρχονται, κατά προσέγγιση στα 2 δισ. ευρώ ανά έτος, με παράλληλη μείωση της ανεργίας, με τη δημιουργία περισσότερων από 10.000 νέων θέσεων εργασίας. Αλλά στην κατεύθυνση αυτή λίγα έχουν γίνει μέχρι τώρα, κάτι που φαίνεται ότι πλέον αλλάζει με τη χρηματοδοτική συμβολή της ΕΕ τα επόμενα λίγα χρόνια. 

Το κόκκινο βιβλίο για την «πράσινη Ελλάδα»

Πριν λίγες ημέρες ανακοινώθηκε η σύνταξη, για 2η φορά, μετά από 12 χρόνια της ελληνικής έκδοσης του Κόκκινου Βιβλίου για τα Απειλούμενα Είδη, ζώα και φυτά, στην Ελλάδα. Ο διεθνής οργανισμός IUCN εκδίδει τον Παγκόσμιο Ερυθρό Κατάλογο (Red List) των απειλούμενων ειδών του πλανήτη μας, το εγκυρότερο και περιεκτικότερο ευρετήριο αποτίμησης και αποτύπωσης του κινδύνου εξαφάνισης φυτών και ζώων, έχοντας αξιολογήσει έως σήμερα περισσότερα από 130.000 είδη. Το 2009 είχε αξιολογηθεί ότι κινδυνεύουν 1.013 ζωικά και 300 φυτικά είδη που συναντάμε στη χώρα μας. Φέτος, με χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ με πόρους της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ, αναλαμβάνει να φέρει εις πέρας νέα τέτοια μεγάλη έρευνα και μελέτη ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής. 

Το έργο γίνεται σε συνεργασία με την Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία και την Ελληνική Βοτανική Εταιρεία, με τη συμβολή πάνω από 50 Ελλήνων επιστημόνων ώστε να προκύψει εκ νέου μια επίκαιρη, πλήρης και εκτενής αξιολόγηση του κινδύνου εξαφάνισης της πλειονότητας των ειδών της Ελλάδας, συμβάλλοντας στην αποτελεσματικότερη διαχείρισή τους, με σκοπό τη διατήρηση της χλωρίδας, της πανίδας και των οικοσυστημάτων της Ελλάδας. Ο Υφυπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Γιώργος Αμυράς, ανέφερε για τις δυνατότητες αξιοποίησης ενός τόσο καινοτόμου εργαλείου ότι: «Έχει μεσολαβήσει πάνω από μία δεκαετία από τότε που πήραμε στα χέρια μας τα τελευταία Κόκκινα Βιβλία. Σήμερα, πολλά περισσότερα ζώα και φυτά κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Για να τα διασώσουμε πρέπει πρώτα να τα καταγράψουμε και να δημιουργήσουμε μια ηλεκτρονική τράπεζα δεδομένων ανοιχτή και προσβάσιμη σε όλους, από τους επιστήμονες και τους ερευνητές μέχρι και τους φυσιολάτρες επισκέπτες της χώρας μας. Αυτή είναι η πρώτη από τις πολλές σπουδαίες δράσεις που θα υλοποιήσει ο ΟΦΥΠΕΚΑ το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα».

Συνέργεια ΕΣΠΑ με πρόγραμμα Life

Οι πόροι της Πολιτικής Συνοχής αποδεικνύονται κρίσιμοι και απαραίτητοι στην πράξη για την προστασία της ελληνικής φύσης. Παρότι στη φύση αφιερώνονται και πόροι από άλλους τομείς της ευρωπαϊκής πολιτικής, όπως το πρόγραμμα LIFE. Για παράδειγμα, το «LIFE - IP 4 NATURA» που εγκρίθηκε το 2017-2018, είναι το πρώτο ολοκληρωμένο έργο Life (Life Integrated Project – LIFE IP) που εγκρίνεται για την Ελλάδα. Θεωρείται είναι το σημαντικότερο έργο των τελευταίων δεκαετιών για την προστασία της ελληνικής φύσης. 

Στόχος του είναι η ουσιαστική ενίσχυση της προστασίας της φύσης στην Ελλάδα, με τρόπο που να διασφαλίζει ταυτόχρονα τη συμμόρφωση της χώρας με την ευρωπαϊκή νομοθεσία. Στο πλαίσιο του LIFE-IP 4 NATURA - του μεγαλύτερου σε διάρκεια και χρηματοδότηση προγράμματος ειδικά για τη φύση που είχε λάβει ποτέ η χώρα μέχρι το 2017, δέκα εταίροι, υπό τον συντονισμό του ΥΠΕΝ, ενώνουν δυνάμεις, σχεδιάζοντας νέα εργαλεία προστασίας και διαχείρισης και αναδεικνύοντας ευκαιρίες που προσφέρει η αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Το έργο έχει διάρκεια 8 έτη (2018-2025) και προϋπολογισμό €17 εκατ. (με συγχρηματοδότηση €10,2 εκατ. από την ΕΕ, και εθνική συμμετοχή €4 εκατ. από το Πράσινο Ταμείο και τη συμμετοχή των εταίρων).

Όμως οι πόροι από αυτά τα εργαλεία δεν είναι αρκετοί για την προστασία της ελληνικής φύσης. Και για αυτό η Πολιτική Συνοχής της Εε χρηματοδοτεί δεκάδες έργα από όλα τα προηγούμενα ΕΣΠΑ και ΚΠΣ για δράσεις αναβάθμισης του περιβάλλοντος. Στο τρέχον ΕΣΠΑ, για παράδειγμα εντάχθηκαν όλες οι μελέτες και η εκπόνηση σχεδίων και κειμένων που απαιτούνται για να θωρακιστεί νομικά (με Προεδρικά Διατάγματα) και επιστημονικά (με σχέδια διαχείρισης) κάθε περιοχή Natura της χώρας. Μέσα από το ΥΜΕΠΕΡΑΑ, στο τρέχον ΕΣΠΑ, προβλέπονται περισσότερα από 33 εκατομμύρια ευρώ μόνο για τη θεσμική αναβάθμιση και ολοκλήρωση της προστασίας των περιοχών Νatura, σε συνέργεια με το αντίστοιχο έργο Life. 

Ήδη έχουν ενταχθεί και «τρέχουν» έργα χαρτογράφησης των 118 θαλάσσιων περιοχών Νatura, έργο εποπτείας και παρακολούθησης αλλά κυρίως τα έργα εκπόνησης Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών, Σχεδίων Προεδρικών Διαταγμάτων και Σχεδίων Διαχείρισης Περιοχών Natura σε όλη τη χώρα, τα οποία αναμένεται να ολοκληρωθούν εντός του 2022, όπως ανέφερε πρόσφατα στη Βουλή ο υφυπουργός Περιβάλλοντος Νίκος Ταγαράς, και θα συμβαδίζουν, ως βάση, με την εκπόνηση Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων με χρήσεις γης σε όλη τη χώρα, τα οποία επίσης αναμένεται να ξεκινήσουν φέτος. Η συνολική χρηματοδότηση μόνο την περίοδο 2018-2023 με βάση τα ανωτέρω ανέρχεται σε περισσότερα από 50 εκατομμύρια ευρώ για τη θεσμική θωράκιση των περιοχών Natura.

Χρήματα για έργα και δράσεις

Σε αυτό το μεγάλο ποσό των 50 εκατ. Ευρώ, που αφορά στην ουσία μελέτες, χάρτες και θεσμικά κείμενα, που επηρεάζουν όμως την καθημερινότητα των πολιτών στο 1/3 της χώρας, δεν περιλαμβάνονται εκατοντάδες έργα που έγιναν  και γίνονται ή προγραμματίζονται κατά τόπους. 

Πιο γνωστά, μεταξύ λάλλων, είναι τα έργα διαχείρισης λυμάτων αλλά και ύδρευσης σε περιοχές της χώρας που βρίσκονται εντός περιοχών natura και χρηματοδοτούνται είτε από το ΥΜΕΠΕΡΑΑ είτε από τα Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα, πάντα με πόρους της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ. Ακόμη, δεν περιλαμβάνονται έργα περιβαλλοντικής αποκατάστασης και αναβάθμισης, όπως η επαναδημιουργία της Λίμνης Κάρλας, τα έργα στη Λίμνη Κορώνεια, η αποκατάσταση των μεταλλείων ΜΑΒΕ στο Ζιδάνι Κοζάνης κλπ. Τονίζεται ότι τόσο από το προηγούμενο ΕΣΠΑ όσο και από το τρέχον έχουν χρηματοδοτηθεί έργα και δράσεις που καλύπτουν το προσωπικό περίπου 350 ατόμων που εργάζεται στους Φορείς Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών σε όλη τη χώρα.

Το Ταμείο Ανάκαμψης χρηματοδοτεί το μέλλον των περιοχών Natura

Παράλληλα, μέσα από το Ταμείο Ανάκαμψης, όπως προτείνεται από την Ελληνική πλευρά, έχουν ενταχθεί 2+1 εμβληματικά έργα που για πρώτη φορά σχεδιάζονται και θα εκτελεστούν σε πανελλαδικό επίπεδο και έχουν εξαιρετικά μεγάλη σημασία για το μεσογειακό οικοσύστημα της χώρας. 

Το πρώτο αφορά τη δημιουργία ενός πραγματικά πανελλήνιου δικτύου μονοπατιών μέσα σε περιοχές απείρου φυσικού κάλους, σχεδόν στην ολότητά τους περιοχές Natura 2000. Να σημειώσουμε εδώ ότι αποσπασματικές προσπάθειες έχουν γίνει τα προηγούμενα χρόνια τόσο μέσα από τα προγράμματα ΕΣΠΑ και ΚΠΣ όσο και από τα προγράμματα του αγροτικού τομέα για τη δημιουργία και συντήρηση μονοπατιών με πολλά επιμέρους τοπικά έργα, αλλά ποτέ κανείς μέχρι σήμερα δεν σχεδίασε ένα συγκροτημένο πανεθνικό αντίστοιχο έργο. 

Τα οφέλη είναι πασιφανή: από τη μία πλευρά θα δώσει ευκαιρία να έρθουν πιο κοντά στη φύση περισσότεροι Έλληνες αλλά και επισκέπτες της χώρας, ενώ από την άλλη θα συμβάλει μέσω της άσκησης στην υγεία τους. Παράλληλα αποτελεί ένα μεγάλο πείραμα για την επιβεβαίωση της επιστημονικής αρχής (που δεν συμμερίζονται όλοι…) ότι η αποτελεσματική προστασία των περιβαλλοντικά ευαίσθητων περιοχών χρειάζεται την παρουσία και δραστηριοποίηση του ανθρώπου με συμβατές δραστηριότητες.

Το δεύτερο αφορά την αναβίωση σε όλη την – ορεινή και νησιωτική – χώρα ενός «ξεχασμένου» περιβαλλοντικού και αγροτικού εργαλείου… Μέσα από το Ταμείο Ανάκαμψης, σύμφωνα με πληροφορίες της euractiv.gr, θα ξαναδημιουργηθούν οι «ξερολιθιές», οι αναβαθμίδες δηλαδή που υπάρχουν σε πολλές περιοχές για τη συγκράτηση του χώματος και τη δημιουργία καλλιεργειών σε εδάφη που δεν κρατούνται εύκολα τα χώματα και οι σπόροι. Πρόκειται για μια παραδοσιακή πρακτική που έχει ατονήσει τις τελευταίες δεκαετίες, με αποτέλεσμα τη σημαντική περιβαλλοντική και οπτική υποβάθμιση δεκάδων περιοχών της χώρας, νησιωτικών, ημιορερεινών και ορεινών, κυρίως με έλλειψη υδάτινων πόρων.

Το τρίτο και ίσως σημαντικότερο είναι ότι αναμένεται να ενταχθούν έργα για τον σύγχρονο εξοπλισμό εποπτείας, παρακολούθησης, ελέγχου φύλαξης και προστασίας της φύσης, με αιχμή τον νέο οργανισμό που έχει αναλάβει το έργο της διαχείρισης των περιοχών Natura της χώρας, του ΟΦΥΠΕΚΑ.

ΟΦΥΠΕΚΑ: το μεγάλο στοίχημα της χώρας

Για την καλύτερη διαχείριση στην πράξη, επί τόπου, των περιοχών Natura, είχαν συγκροτηθεί στο παρελθόν πολλοί ανεξάρτητοι Φορείς Διαχείρισης. Το κατακερματισμένο αυτό σχήμα είχε ελάχιστες διοικητικές και διαχειριστικές ικανότητες με αποτέλεσμα να δημιουργούνται τεράστια προβλήματα χρηματοδότησης, λειτουργίας και αποτελεσματικής προστασίας. Πρόσφατα, με νόμο του ΥΠΕΝ, οι φορείς αυτοί προβλέπεται να συγχωνευθούν σε ένα νεοσύστατο δημόσιο φρέα, τον ΟΦΥΠΕΚΑ, κάτι που αναμένεται να ολοκληρωθεί μέσα στους επόμενους 2-3 μήνες.

Ο Διευθύνων Σύμβουλος του νεοσύστατου οργανισμού, επίκουρος Καθηγητής Βιογεωγραφίας του ΕΚΠΑ Κώστας Τριάντης δήλωσε στην euractiv.gr ότι «ο Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής – ΟΦΥΠΕΚΑ, είναι το μεγάλο στοίχημα για όλους μας. Πρόταγμα μας είναι η οργανωμένη μακροπρόθεσμη και αποτελεσματική προστασία της ελληνικής φύσης και η ανάπτυξη με φιλικό στο περιβάλλον πρόσωπο.»